NİYƏ MƏHZ TÜRK?

Prof. Dr. Nəsib L. Nəsibli,

Ankara Universiteti DTCF müəllimi.

Millətin varlığının olmazsa olmaz şərtlərindən biri ortaq dəyərlərdir. Bu ortaqlıq yoxsa millət də yoxdur. O zaman tayfadan, tayfalar toplamından,  qövmdən bəhs etmək gərəkməkdədir.

Anthony D. Smith istənilən etnosun varlığı üçün lazım olan altı şərtdən birincisi olaraq  “kollektiv bir özəl adın” olmasını vacib sayır.[1] Bu yeganə özəl ad millətləşmə sürəcinin başlarında ortaya çıxan Biz kimik? sualına cavabdan ibarət olmuşdur. Sonralar o (millətin adı) milli dəyərə çevrilərək, birləşdirici funksiya daşımışdır. Günümüzdə çox dəbdə olan postmodernizmin anlayışlar üzərində əsdiyi, əslində anlayışlardakı yanlışları qabardaraq ün qazanması bilinən gerçəklərdəndir.

Ad məsələsi heç bir millətdə Türklərdə olduğu qədər önəmsənməmişdir. Məzlum Türklərdə millətləşmə sürəcinin qarşısını almaq, ya da onu ləngitmək üçün Rusiya, İran və Çindəki hakim rejimlər ortaq adın istifadə edilməsinin qarşısını almağa çalışmışlar. Əksinə, Türk milli aydınları da bu məsələnin üstünə getmiş, ortaq dəyər olaraq onu (Türk adını) qorumağa və yaymağa çalışmışlar. Bu hərəkat da doğasına uyğun olaraq Türkçülük hərəkatı adlanmışdır.

Bu keşməkeşli tarix, Azərbaycanın timsalında daha aydın özünü göstərir. Bəlli yad dövlətlərin (Rusiya və İran) bir zamanlar sırıdığı ad və yaratdığı böhran indi də keçilməmiş, millətləşmə sürəci qarşısında ən önəmli maneə olaraq qalmışdır.

Problemin tarixindən

Romanov Rusiyası və Qacar İranı arasında baş verən iki savaş (1804-1813, 1826-1828) nəticəsində Azərbaycan torpaqları bölünərək iki dövlətin tərkibinə qatıldı. Güney və Quzey Azərbaycanda siyasi gedişat fərqli istiqamətlərdə gəlişdi. Bölünmə zamanı ümumiyyətlə Azərbaycan hələ millət-dövlət quruculuğu mərhələsinə daxil olmamışdı. Bu üzdən milli kimlik məsələləri Rusiya və İran dövlətlərinin fəal müdaxiləsi ilə şəkillənəcəkdi.

Quzey Azərbaycan eliti ölkəsini etnik, kültür, din, tarixi keçmiş baxımından fərqli Rusiya İmperiyasında buldu. Quzey Azərbaycanda yeniləşmə/aydınlanma hərəkatının baniləri Abbasqulu Ağa Bakıxanov (Qüdsi, 1794-1847) və Mirzə Fətəli Axundovun (Axundzadənin, 1812-1978) əsərlərində milli mövzular, o cümlədən millətin və dilin adına aydınlıq gətirə biləcək münasibət yoxdur. Onlar etnonim qarşılığında rəsmi “Qafqaz müsəlmanları” və ya “Zaqafqaziya Tatarları”, linqvonim qarşılığında dövlətin rəsmən dayatdığı “Tatar dili” anlayışını işlədirlər. Mirzə Fətəli, Osmanlıdakı Türkcə ilə “Zaqafqaziyada yaşayan Tatarların dili”ni  “kökündən fərqli” dillər sayır.[2] Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin dilini Azərbaycan dili adlandıran və ilk dəfə dövriyyəyə buraxan da ola bilsin ki, Axundzadədir.[3] Axundzadənin dram əsərlərini yazdığı dilə (Zaqafqaziyada yaşayan Tatarların dili) münasibəti də suallar doğurur: ”Tatarlar indiyə qədər xalis Tatar dilində ədəbiyyatdan məhrumdurlar və bu dildə oxumaq üçün orijinal əsərlərə təsadüf edilmir; əgər Tatar dilində bəzi əsərlər varsa da, onlar ya başqa dillərdən tərcümə edilmiş, ya da Fars, Türk və Ərəb sözləri ilə dolu anlaşılmaz bir dildə yazılmışdır. Beləliklə də bu əsərlər, daha doğrusu, bu tərcümələr əsasında Tatar dilinin ruhunu anlamaq və bu dilin xalqın işlətdiyi vəziyyətində öyrənilməsi mümkün olmadığı kimi, həmin əsərlərə əsaslanaraq, bu dilin qrammatik qayda və qanunlarını, hətta belə bir qayda-qanunu öyrənmək üçün göstərici ədəbiyyatı tərtib etmək də mümkün deyildir.”[4]

1870-lərə qədərki tarixi mərhələdə etnosun keçmişi haqqında doğru-dürüst konsept yaranmadı; “vətən” anlayışı dəqiqləşmədi; dilin və etnosun adı  məsələsindəki qeyri-müəyyənlik daha da artdı (əsasən Müsəlmanlar, rəsmən Zaqafqaziya Tatarları, ədəbi mühitdə Türklər, nadirən  Azərbaycanlılar). Oxumuş kəsim bir qayda olaraq yazılarında Rus hakimiyyətinin asayiş yaratdığını öyür, Rus mədəniyyəti və ədəbiyyatına səcdə edirdi.

Həsən Bəy Zərdabinin (1842-1907) fəaliyyətləriylə milli hərəkatın başlanması və bu gedişatda millət, dil və vətənin adı məsələsi gündəmə gəldi. Millət və dil adı olaraq Türk adı, vətən adı olaraq Azərbaycan adlı yazıda görünməyə başladı. Güney Qafqazda yaşayan Tatarların dilinin Osmanlıdakı rəsmi dildən ‘kökündən fərqli’ olduğunu iddia edən Mirza Fətəlidən fərqli olaraq Zərdabi belə yazırdı: “Doğrudur, Osmanlı dili ilə bizim dil düz gəlmir, amma onların elə təfavütü yoxdur ki, birindən o birinə tərcümə etmək lazım ola”. Zərdabi başlıca fərqi Osmanlıdakı rəsmi və ədəbi dilə Ərəbcə, Farsca və başqa dillərdən alınmış xeyli sözün doldurulması ilə izah edirdi.[5] Zərdabinin qurduğu Əkinçi gazeti milli şüurun yaranması üçün ön şərt olan ‘biz - onlar’ dixotomiyasını ortaya qoyur. Onun ‘biz’i, Qafqaz Müsəlmanlarıdır, Məşriq-zəmindir. Bu Müsəlmanlar ‘öz Türk dilimizdə’ danışır və Qafqazın ən çoxsaylı millətidir.

Kəşkül dərgisinin 14 noyabr 1890-ci il tarixli 115-ci sayında çap edilmiş Avam gəzmək – yuxu görməkmi dedin? başlıqlı məqalə sonralar araşdırıcıların örnək gətirdikləri qaynaq olmuş, amma ona fərqli yorumlar gətirilmişdir. Məqalənin orijinalından məzmununu qısaca xatırlatmaqda yarar var. “Şələ papaq başında, qartı yapıncı çiynində, arşın yarım xəncəl budunda” olan məqalə müəllifindən Tiflis vağzalında bir “keçi saqqal əcnəbi təmiz Türk dilində” onun millətini soruşur. Müəllifin “Müsəlmanam” cavabı verməsi həmin əcnəbini qane etmir. Onun israrları qarşısında yenə özünü “Müsəlman” sayan kəs düşünür: “Bilirəmmi mən hanki millətdənəm? Bizim molla, ya bizim axund görəsən bilürmi?”. Əcnəbi onun “kiridiyini görüb” izah etməyə başlayır:”Ərəb, Fars, Türk, Hind, Əfqan  və qeyrə - bunların hamusi İslamdırlar, ancaq hər birisinin milləti ayrıdır.” Daha sonra da bu əcnəbi öz dininin Katolik, millətinin isə İtalyan olmasını deyir. Millətini bilməyən bu Müsəlman, yenə də “... eyib də olsa, gərək dürüst ərz edəm, mən bilmirəm ki, mən nə millətdənəm!” deyir. Milli şüuru olmayan bu adamdan əl çəkməyən əcnəbi, millətin özəlliklərini, onun nə olduğunu izah etməyə çalışır. Millət anlayışından xəbəri olmamağı “avamlıq” sayan həmin əcnəbi bu adamın millətini ona izah edir. O izah edir ki, Rusların və Gürcülərin  sizləri “Tatar” adlandırmalarına baxmayaraq, siz “Tatar” deyilsiniz, “sizin diliniz, adətiniz, xasiyyətiniz Tatarlardan başqadır.” Həmin əcnəbi milli şüuru olmayan bu “şələpapaq” Müsəlmanın, millətinin “Azərbiycan” olduğunu deyir. Özü də Arazın o tayında da eyni “Azərbiycan tayfası” varmış. Bu sözlərdən təsirlənmiş şüursuz adam qərar verir ki, “indidən sonra mollaları, axundları dəng edəcək, ...niyə bizi bu əhvalatlardan halı etmədiklərini“ soruşacaq.

Kəşkül’də kimlik axtarışları istiqamətində dərc edilmiş yazılar arasında Məhəmməd Şahtaxtlının (Məhəmməd Ağa Şahtaxtinski, 1846-1931) bir məqaləsi diqqəti çəkir. “Bir az da özümüzdən ki, Azərbaycan Türkləri’yik danışaq” çağırışı edən müəllif, etnosun yaxın keçmişi və hazırkı vəziyyəti haqqında maraqlı fikir söyləyir: ”Biz Azərbaycan Türkləri Rus istilasından əvvəl indiki Rus Zaqafqaziyasının müstəqil və yeganə sahibi idik. İran, biz idik. İndiki vəxtdə əhali hesabınca Qafqaz qövmlərinin hamısından çoxlusu yenə bizik. Və həmd olsun sərvət və müknətcə [qüdrətcə] qonşularımızın heç birindən əskik deyilik. Bununla belə hər necə olubsa-olub, biz indi elm və maarifcə Qafqaz millətlərinin dalda qalanı olmuşux.”[6] Müəllif eyni məqalədə Osmanlı Türkcəsi ilə Azərbaycan Türkcəsi (bəzən də Azərbaycan dili anlayışını işlədir) arasında müqayisə aparır və onları eyni dilin müxtəlif ləhcələri hesab edir:”Bizim dil ilə Osmanlı dili bir dildir. Aralarında olan təfavüt ancaq ləhcə, ya avam istilahınca həng təfavütdür.” Şahtaxtlı müqayisə üçün Alman və Fransız dilləri daxilində müxtəlif ləhcə fərqlərini örnək göstərir. Osmanlıdakı Türkcənin fərqli özəlliyi olaraq o, bu dildə Ərəb və Fars sözlərinin çoxluğunu, eləcə də bu yad dillərin qrammatikasının Türkcəyə təsir etdiyindən narahat olduğunu bildirir.

Diqqət tələb edən tarixi faktlardan biri də budur ki, Kəşkül hökumətin təzyiqləri nəticəsində öz nəşrini dayandırandan (1891) sonra Ünsizadə qardaşları yeni mətbuat orqanı - Azərbaycan adlı qəzetin nəşri üçün rəsmi müraciət etdilər.[7] Bu müraciət rədd ediləndən bir qədər sonra böyük qardaşı Səid Əfəndinin ardınca Cəlal Ünsizadə də Osmanlıya köçdü.

Rus hakimiyyətinin Azərbaycan əhalisinin çoxluğunu israrla Tatar və ya Müsəlman adlandırmasına baxmayaraq, millətin və dilin adını (Türk, Azərbaycan Türkü, Türk dili) artık büyük bir kəsim, özəlliklə millətçi aydın kəsim mənimsəmiş oldu. Milli yüksəliş dönəminin başlamasıyla (1905) bu məsələlərə diqqət daha da artdı. Bir tərəfdən Çar hakimiyyətinin Türk adını yasaqlaması, diğər tərəfdən millətçi aydınların Türklüyə sarılmaları özünü bariz surətdə göstərməkdədir. Çar hakimiyyətinin “Türk kəlməsi və Türkçülük cərəyanına qarşı düşmən kəsilməsi”, M. Əmin Rəsulzadənin də diqqətini çəkmişdir.[8] Həyat qəzetinin çıxmasına icazə verərkən Qafqaz canişininin bu qəzetdə Türk dili deyil, Azərbaycan dili işlədilməsi gərəkliyini xüsusi qeyd etməsi maraqlı tarixi faktdır.  Qurucuları qəzetin başlığında Türkcə İslami qəzetədir yazdılar. 1915’də Açıq Söz qəzetini quran M. Əmin Rəsulzadə daha da irəli getdi və başlığa Türk qəzetidir yazdı. Mirzə Bala Məmmədzadə bu hadisəyə böyük önəm verir: “Çoktan başlamış olan Azerbaycan milli hareketi kendi adını almamıştı. Bu hareket, adsız bir kahraman gibi kalmıştı. Gazetelerin başında ‘müslüman gazetesi’ ismi, mekteplerin levhalarında ‘rus-tatar mektebi’ sözleri yazılı idi. İşte, böyle bir vaziyet içerisinde ‘Müsavat’ fırkasının mürevvici [orqanı] şeklini alan ‘Açık Söz’ ilk defa olarak, ‘Müslüman’ ve ‘Tatar’ sözlerini ‘Türk’ sözü ile değişmeğe girişti ve millete ‘Sen Türksün!’, rus hükümetine ‘Biz Türküz!’ diye hitab etti ve kendini ‘gündelik Türk gazetesidir’ diye ilan eyledi.”[9]

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində ölkə və dilin adı kimi məsələlərə aydınlıq gətirildi. Ülkənin və millətin adı xarici təsirlər olmadan milli dövlətin qanunverici orqanı tərəfindən təsdiqləndi. Türklük simvolu olan mavi rəng dövlət bayrağının birinci rəngi olaraq rəsmiləşdi; dövlət dili “Türkcə” olaraq təsbit edildi. Bəlli örnəklərdən digəri: Parlamentin sədr müavini Dr. Həsən Ağayev “Ərizə Türkcə lisanda olmadığı üçün əncamsız qalır” qeydiylə ərizənin üstünə dərkənar qoyarmış. Bağımsızlığın birinci ildönümündə, gənç Üzeyir Hacıbəyli milli aydınların yaşadığı sevinç duygusunu Azərbaycan gəzetində bu sözlərlə ifadə edirdi: “Azərbaycan’ın, Türklüklə istikbal meyvələri yetişdirmək için əlverişli bir zəmin oluşturduğunu, Osmanlı Türk qardaşlarımız da iqrar ve etiraf edərək, bizə ümidi-nəzər ilə baxmaqdadırlar. Həqiqətən, Azərbaycan idi ki, Türk Şərqində sağlam bir milliyət hissi oyandırdı, millət nə olduğunu milliyətini unutmuş Türklərə bildirdi. Onlara – sən əvvəl-əvvəl bir Türksən dedi və ‘Türkəm’ dedirtti.”[10]

Sovet rejimi ilk dönəmdə ölkənin, millətin və dilin adıyla bağlı xüsusi siyasət izləməyə ehtiyac görmədi. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında Türk dili, Türk milləti, Türk ədəbiyyatı, Türk şeiri, Türk İşçi Tiyatrosu... sıradan bir anlayış idi və sorğulanmasına da gərək görülmürdü. Pasportların milliyyət qrafasında Türk yazılırdı. M. Əmin Rəsulzadə bu dönəmdəki Sovet siyasətini sonralar “Bolşevik Türkçülüyü” adlandıracaqdı.[11] Halbuki Türküstanda ayır buyur siyasəti (boylar əsasında millətlər, ləhcələr əsasında milli ədəbi dillər, bölgələr əsasında milli respublikalar yaratmaq) 1924-cü ildən sonra bütün gücü ilə davam etməkdə idi. Azərbaycana bu sahədə “zaman tanınması” özü-özlüyündə açılması gərəkən məsələ sayıla bilər. Bu müəmmada Türkiyə Cümhuriyyəti ilə dostluq siyasəti yürüdən Sovet Rusiyasının, Türkiyə-Azərbaycan münasibətlərinin özəl statusunu nəzərə alması da rol oynaya bilərdi. Sovet-Türkiyə münasibətlərinin soyuması, daha sonra gərginləşməsi Moskvanın yerli Sovet Türkləri siyasətinin sərtləşməsi ilə müşayiət edildi.

Sovet rejimi 1930-ların ortalarından Azərbaycan’da yerli mədəniyyətə qarşı açıq savaşa başladı. Ən həssas və sarsıdıcı zərbə milli kimliyə vuruldu. Etnik birliyin adının zorla dəyişdirilməsi millətləşmə sürəcinin sürətlənməsi və bu sürəcin formalaşması qarşısında sonrakı onilliklərdə də keçilməz sədd yaratdı. 1936-cı ilin noyabrında toplanmış Azərbaycan SSR IX Fövqəladə Sovetlər Qurultayı Azərbaycan SSR-in yeni konstitusiyasını qəbul etdi. Burada heç bir izahat verilmədən millətin adı dəyişdirildi. Türk milləti oldu “Azərbaycanlı”. Uyğun olaraq, məsələn, Türk ədəbiyyatı oldu “Azərbaycan ədəbiyyatı”, Türk İşçi Tiyatrosu oldu “Azərbaycan işçi tiyatrosu” və s. Beləliklə, millətin adı yasaqlandı, yerinə ölkə adı qoyuldu. Bu, Sovet rejiminin Azərbaycanda Türk etnik-milli varlığını rədd etməsi, Türklüyün yalnız sakin, əhali ola biləcəyinə icazə verməsi demək idi.

Sovet hakimiyyətinin sonunadək Türk adı üzərindəki yasaq götürülmədi. Əksini iddia edənlər millətçi, Pan-Türkist “cinayətində” suçlanıb, cəzalandırıldılar. 1937-ci il böyük terrorunun qurbanlarının əksəriyyətinin Pan-Türkist kimi istintaqa cəlb olunması və cəzalandırılması məhz bu yasağa etirazla izah edilməlidir.  Çox sonralar Amerikalı araşdırmaçı S. Enders Wimbush bu adın “unudulmasından” heyrətini belə ifadə edirdi: “Bildiyim qədərincə heç bir güc başqa bir xalqa, hətta [ABŞ-dakı qırmızıdərili tayfalardan biri olan] Navaholara belə bu qədər uğurlu bir yad kimlik sırıya bilməmişdir.”[12] Həqiqətən də dünya tarixində örnəyi az görünən bu hadisənin izahını, bizcə, Azərbaycana qarşı Sovet rejiminin uyğuladığı kültür savaşının qəddarlığında axtarmaq lazımdır.

Perestroyka dönəminin başlanmasıyla milli kimlik məsələləri də ortaya çıxdı. Bu da təbii idi. 1988-ci ildən sonra Bakının əsas Lenin meydanındakı (az sonra Azadlıq meydanı) mitinqlərdə ən çox eşidilən və ən gursəslisi Türkazər!, Azərtürk!, Türk, Türk! şüarı idi. Bu, Sovet rejiminin Türk sözü və anlayışı üzərinə qoyduğu tabuya etiraz, özünəqayıdışa çağırış idi. Hərəkat gedişində rəsmi və yeni yaranmaqda olan azad mətbuatda Sovet dövrünün mirası kəskin tənqid edilir, əsrin əvvəllərindəki Biz kimik?” sualına yenidən cavab axtarılırdı. Yenidən Türk, Azərbaycan Türkü, Azəri Türkü anlayışları vətəndaşlıq haqqı qazandı. Yeni yaranmaqda olan siyasi və kültür təşkilatlarının demək olar hamısı göstərilən anlayışlardan istifadə edirdi.[13]

Milli hərəkat dalğasında iqtidara gələn Əbülfəz Elçibəy hökuməti fəal de-kolonizasiya siyasəti yeritməyə başladı. Bu siyasət çərçivəsində ictimai həyatın milliləşdirilməsi istiqamətində bəzı addımlar atıldı. Mövcud anayasanın tələblərinə uyğun olaraq, Azərbaycan dilinin (Türkcənin) dövlət qurumlarında işlədilməsinə dair qərar verildi. Milli Məclis 22 dekabr 1992-ci il tarixində Dövlət Dili Haqqında Qanun’u qəbul edərək, bu dilin Türk dili olduğu haqqında tarixi gerçəkliyi təsdiqlədi. Bu qanunla birlikdə Stalin rejiminin Türk anlayışı üzərinə qoyduğu tabu da qaldırılmaqdaydı. Eyni zamanda təhsil sisteminin milliləşdirilməsinə başlandı.

Rəddiyənin məntiqi/məntiqsizliyi

Milli-demokratik hərəkatın və partiyaların millət quruculuğu konseptinin olmaması Heydər Əliyev hakimiyyətinə 1993-cü ilin iyunundan sonra ideoloji sahədə təşəbbüsü ələ almaq imkanı verdi. Hakimiyyətə qayıdan kommunist nomenklatur özü ilə birlikdə əski davranış tərzini və əski ideoloji dəyərlərini gətirdi. Yeni hakimiyyət, əskisini ideoloji cəhətdən gözdən salmaq üçün yeni “milli ideya” axtarışına çıxdı. Milli hakimiyyətin (AXC hakimiyyətinin) ideoloji dayaqlarını sökmək üçün onun müdafiə etdiyi ideoloji və siyasi Türkçülüyü qaralamaq gərəkdi. İlk yazı Prezident Aparatının o zamankı şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri namizədi (sonralar Prezident Aparatının rəhbəri, akademik) Ramiz Mehdiyevdən gəldi. Türkçülük tarixin gözü ilə, yaxud milli ideya əsrlərin qovşağında başlıqlı geniş, silsilə məqalədə[14] Osmanlıda və Azərbaycanda Türkçülük hərəkatının tarixi təhrif edilərək o, “mənasız və perspektivsiz” ideoloji-siyasi cərəyan elan edildi. Bu məqalədə alternativ kimi düşünülən Azərbaycançılığın sonrakı illərdə də müxtəlif müəlliflərin müxtəlif formalarda tirajladığı rəsmi izahı verildi: “Azərbaycançılıq” xalqımızın çox əzab-əziyyətlərdən sonra yaratdığı tarixi dəyərdir, real müstəqilliyə nail olmaq, vahid, bölünməz, unitar Azərbaycanı qoruyub saxlamaq vasitəsidir. Bu gün ‘azərbaycançılıq’ milli həyatın ahəngdarlığının çoxəsrlik ənənəsi, diyarımızda yaşayan bütün millətlərin və etnik qrupların qardaşlığı, birgə fəaliyyəti və qarşılıqlı təsirinin tarixi, ümumi taleyi Azərbaycanın bütövlüyünü qorumaq  uğrunda onların birgə mübarizəsinin tarixi təcrübəsidir. Bu, Azərbaycan xalqının həyati mənafeyinin vəhdəti, onun demokratiya və tərəqqi uğrunda mübarizəsinin qayəsidir. “Azərbaycançılıq” qarşılıqlı yardım, əməkdaşlıq və hüquq bərabərliyi prinsiplərinin əsasını təşkil edir, onların pozulmasına səbəb ola bilən bütün hallara qarşı barışmaz mövqə tutur.”[15] Beləliklə, kommunist dönəmin “Sovet xalqlarının qardaşlığı və salsılmaz birliyi” şüarı yeni şəraitdə hakimiyyətin yozumunda “çoxmillətli Azərbaycan xalqı”, onu təşkil edən millətlər və etnik qruplar arasında qardaşlıq şəklində təzahür etdi.

Ramiz Mehdiyevin bu məqaləsi və bundan sonra başqa yazarların  Azərbaycançılıq mövzusunda kitab və məqalələrinin[16] əsas məqsədi həmin dövrdə çox populyar olan Türkçülüyə qarşı “yeni milli ideya” ortaya atıb, onu cəmiyyətə sırımaqdı. Əslində, millətçiliklə (Türkçülüklə) vətənçiliyin (Azərbaycançılığın) bir-birinə qarşı qoyulması düzgün deyildir, bu, anlayışların təbiətinə ziddir. Çünki onlar ayrı-ayrı, avtonom anlayış və cərəyanları ifadə etmələrinə baxmayaraq, bir-birini tamamlayırlar. Bu nəzəri qarşıqoymanın ən azı iki səbəbi göstərilə bilər. Birincisi, əski kommunist ideologiyanın “çoxmillətli Azərbaycan xalqı” anlayışına yeni həyat vermək üçün Türklük/Türkçülük yenidən yasaqlanmalı idi. İkincisi, avtoritar rejimin siyasi məqsədi yalnız müxalifətdəki milli-demokratik qüvvələri deyil, bütün milləti siyasət səhnəsindən vurub çıxartmaq idi. Uyğun olaraq millətçiliklə bağlı anlayışların yadırğadılması da bundan qaynaqlana bilər.[17]

1995-ci ildə iqtidar əski “Azərbaycan dili” anlayışının yer aldığı yeni anayasa (konstitusiya) layihəsi hazırladı. Bu layihənin 23-cü maddəsində dövlət dilinin  “Azərbaycan dili” olması haqqında hökm vardı. Bu maddəni və bütövlükdə anayasanı ümumxalq səsverməsindən keçirmək üçün ölkənin bir sıra müəssisə və təşkilatlarında, Elmlər Akademiyasında müzakirələr təşkil edildi. Prezident Əliyev sonuncu müzakirəyə özü başçılıq etdi. Əski intellektual-bürokratik elitin xeyli hissəsi (A. Axundov, V. Aslanov, N. Xəzri, Qabil, Ş. Qurbanov, Ç. Abdullayev, F. Maqsudov, X. Əliyev, M. Adilov, F. Qasımzadə, Q. Kazımov, Y. Səmədoğlu,  Z. Bünyadov, İ. Əliyev, H. Həsənov) “Azərbaycan dili”nin tarixi gerçəkliyə “uyğun olduğunu”, Türkiyədə işlədilən dilin adından Azərbaycandakı dili fərqləndirmək zərurətini, əks təqdirdə dil sahəsində “müstəqilliyi” qorumağın mümkün olmayacağını dəlil gətirərək, “Azərbaycan dili” təklifini müdafiə etdi. Bəxtiyar Vahabzadə, Anar, Elçin, Tofiq Hacıyev, Kamil Vəliyev, Sabir Rüstəmxanlı, Əkrəm Əylisli, Zəlimxan Yaqub, Nizami Cəfərov, İsa İsmayılzadə, Ataxan Paşayev, Vaqif Bayatlı Öndər kimi milli ziyalıların Türk dili (ya kompromis variant kimi Azərbaycan Türk dili linqvonimini həm elmi, həm də siyasi baxımdan rəsmi müzakirələrdə və mətbuatda əsaslandırmalarına baxmayaraq, bu təklif qəbul edilmədi.[18] Əski nomenklatur bürokratiya və yandaş aydınların rahatsızlığı əsas götürülərək, milli varlığın İosif Stalin versiyonu geri gətirildi.

Dilin və millətin adı ilə bağlı müzakirələrdə səsləndirilən və toplumu rahatsız edən bir neçə məsələyə qısaca göz ataq:

a)”Türkçülük Azərbaycanın gələcəğini təhlükəyə ataraq Türk olmayanlarda bölücülük ruhu yaratmaktadır.” Halbuki Azərbaycan Türklərinin milli şüura sahib olması Azərbaycanın bütövlüyü və gələcəyi için mütləq şərtdir. Qarabağ probleminin ortaya çıxması və aşağı yuxarı 30 ildir davam etməsinin səbəblərindən biri də Azərbaycan Türklərində millətləşmə sürəcinin tamamlanmamasıdır. Etnik azlıqların (Talışlar, Tatlar, Ləzgilər və s.) ölkədə çoxluqda olan etnosun öz adına sahib olması istəyindən rahatsız olmaları yersizdir, ədalətli deyildir. Azərbaycandakı etnik vahidlərin hamısının öz rəsmi adı vardır (Türklər istisnadır); bu vahidləri bir arada tuta bilən isə Azərbaycan xalqı anlayışıdır.

b)”Azərbaycan xalqının əksəriyyətinin dilinə Türk dili demək, milli kimliyi pozar.” Başqa sözlə, ‘Azərbaycan dili Türkiyə Türkcəsində əriyəcəkdir’ tezisinin heç bir əsası yoxtur. Eyni adda dilə sahib onlarla İngilis dilli, İspan dilli, Alman dilli ölkə vardır və bunların heç birinin ‘milli kimliyi’ yox olmamışdır.

c) “Nə fərqi var, istəyir Azərbaycan dili olsun, istəyirsə Türk dili?" Fərqini yuxarıda da sadaladığımız siyasi səbəblərdə axtarmaq gərəkdir. Bu səbəblərin başında Moskva və Tehranın Azərbaycanı Türk dünyasından ayırıb onlara yetimlik və əziklik psikologiyası aşılaması gəlməkdədir. ‘Azərbaycan dili’ anlayışının 1936 və 1995-ci ildən sonrakı 84 illik (59+25) tarixi vardır. Yüzillərdən bəri var olan Türk dili’nin tarixini yox saymaq, milli tarixin bir parçası olmaqdan çıxarmak doğru deyildir. Millətin mütləq çoxluğu (Güney Azərbaycan, İranın digər bölgələri, Avropa, Amerika) danışdığı dilə Türk dili deyir. Quzey Azərbaycanı millətin əksəriyyətindən ayırmaq bölücülük sayılmalıdır.

ç)“Azərbaycanlı, Azəri, Azəri-Türk, Azərbaycan Türkü kimi etnonimlərin eyni vaxtda, paralel işlədilməsində nə problem var?” məntiqi yanlışdır. Çünki milli birliyi şərtləndirən dəyərlərdən biri məhz eyni etnik vahidin üzvlərinin eyni ad daşımasıdır. Bu bütövlük, eynilik onları birləşdirir və milli birlik hissi yaradır. Bu, milli şüurun bitkinləşməsi üçün ön şərtdir.

d)“Biz heç bir pan-hərəkatı qəbul etmirik, çünki mürtəce hərəkatlardır”, başqa sözlə, “Azərbaycandakı millətə Türk demək əski pan-Türkizmdir” fikrinə baxaq. Tarixdə müxtəlif birləşdirici (“pan”) hərəkatlar olub: Pan-Germanizm, Pan-Slavizm, Pan-İslamizm, Pan- Amerikanizm, Pan-Afrikanizm, Pan-Ərəbizm və s. Bu hərəkatlar coğrafi, etnik, dini və s. amillərə əsaslanıb. Uyğun olaraq heç bir Alman, Slavyan, Müsəlman, Amerikalı, Afrikalı, Ərəb bu hərəkatları mürtəce saymır. Hərçənd ki, məsələn, Rus şovinistləri maraqlarına uyğun olmadığı üçün Pan-Germanizmi, Pan-İslamizmi, Pan-Amerikanizmi və s. “mürtəce” hərəkatlar elan etmişlər. Gələk bizim üçün önəmli mövzu olan Pan-İranizmə. Başlanğıcda bu axımda İrandakı xalqları imperializm təsirindən qurtarmaq üçün birləşməyə dəvət edən çağırışlar da vardı. Az sonra o, Fars şovinizmi – Fars dili, kültürü və tarixini ideallaşdırıb, Fars olmayanları yox saymaq və yox etmək – xarakteri aldı və mürtəceləşdi. Məzlum Türk xalqlarının birliyini ehtiva edən çağırışların Rus dövlətinin maraqları baxımından mənfi qiymətləndirilməsi mümkündür. 100 il əvvəl İngilis imperializmi Osmanlını zəiflətmək, onu parçalamaq üçün Türk birliyi fikirlərini gözdən salmağa çalışdı. Türk düşmənləri Türk xalqlarının birlik çağırışlarına (məsələn, Qaspıralı İsmayıl Bəyin “Dildə, fikirdə, işdə birlik!” şüarı kimi) Pan-Türkizm adı qoyub, mürtəce cərəyan saymışlar. Onların məsələyə məhz bu cür yanaşması anlaşılandır. Bəs “özümüzünkü” saydıqlarımızın eyni yanaşmasını normal hesab etmək olarmı? Bu yanlış yanaşma Azərbaycanın birliyi, bütövləşməsi (Pan-Azərbaycanizm) ideyasına da yanlış yanaşmağa aparıb çıxarır.

e)Quzey Azərbaycandakı liberal dairələrin (100 il əvvəl onlara “obrazovonski” deyirdilər) narahatçılığını da qısaca ələ alaq. Açıq ifadə olunmasa da, onlar Türkçülüyü (millətçiliyi) şovinizm saymağa meyllidirlər. Halbuki millətçilik, şovinizm, irqçilik ayrı-ayrı anlayışlardır. İstənilən izahlı lüğətdə, ya uyğun İnternet saytında onların izahı var (Sovet lüğətlərinə baxılmasın, çünki elmi deyil, siyasiləşdirilib). Millətçilik haqqında Qərb elmində minlərlə, bəlkə milyonlarla yazı var. Sadəcə, “homos sovetukus”luqdan sıyrılıb çıxmaq və bilinclənmək gərəkdir. Azərbaycandakı Türkçü xadimlərin yuxarıda verdiyimiz siyahısındakı heç kəsə şovinist, ya da irqçi deməyə heç kəsin haqqı yoxdur. Hətta Türklərə qarşı dövlət irqçiliyini ən kəskin tənqid etmiş Təbrizli Əli belə Türkləri “birinci sinif” millət saymamış, küll halında Farslara hüsumət duyğusu olduğunu heç vaxt söyləməmişdir.

f)“Millətçilik demokratiyaya yaddır” zehniyyəti də yanlışdır. Millətçilik-demokratiya münasibətləri barədə Qərb elmində faydalı, dərdədəyən ədəbiyyat çoxdur.[19] Biz də bir zamanlar bu barədə yazdıq,[20] onları təkrar etməyə lüzum görmürük. Yalnız Robert Cooper’dən kiçik bir alıntı vermək istərdik: “Demokratiya güclü milli kimlik tələb edir, ancaq liberalizm onun yaranmasını çətinləşdirə bilər.”[21]

Elçibəy iqtidarının devrilməsi ideoloji ve siyasi bir cərəyan olaraq millətçiliyə böyük bir zərbə oldu. Hakimiyyətin kosmopolitizmi topluma da təsirsiz qalmadı. Bu təsir Elçibəy iqtidarının əsas şəxslərinin rəhbərlik etdiyi partiyalardan da yan keçmədi. Bu, AXCP və Müsavatda liberal dəyərlərə üstünlük verilməsi, milli dəyərlərin gözdən salınması gedişində özünü göstərdi. Özünü “liberal” adlandıranlar “milli azadlıq hərəkatı bitdiyi” üçün demokratiya uğrunda mübarizəni dərinləşdirmək zərurəti fikrindən çıxış edərək, bu iki əsas müxalifət partiyasının ideoloji bazası olan müsavatçılığın ümumiyyətlə olmadığını iddia edərək, həmin partiyaları liberal partiyalara çevirmək istiqamətində aqressiv mübarizəyə başladılar. Əsas hədəf partiya proqramlarındakı millətçilik təməl prinsipi və milli dəyərlər idi. Türkçülük onların yazılarında irqçilik hesab edilir, ona qarşı qəti mübarizənin vacibliyi vurğulanırdı.[22]          Müsavatçılığı (istiqlalçılıq, millətçilik, dövlətçilik, hürriyyətçilik, milli təsanüdcülük) müdafiə edənlər təməl prinsiplərdən biri kimi liberalizmin əsla əleyhinə olmadıqlarını, amma Avropa anlamında (Sovet dövründə hakim olan şovinizm anlamında deyil) səfərbəredici, qurucu millətçiliyin millət-dövlət quruculuğu dövründə, ilk növbədə Ermənistanla davam edən savaş şəraitində Azərbaycana gərəkli olduğunu cəmiyyətə çatdırmağa çalışdılar. Diskussiya iştirakçılarının bu qrupunun əsas ideyalarından biri də bu idi ki, Azərbaycan Respublikası eyni vaxtda iki köklü vəzifəni həll etməyə məhkumdur. Bunlardan biri milli dövlətin qurulmasıdırsa, o biri ölkədə demokratikləşmənin dərinləşdirilməsidir. Odur ki, demokratiya ilə millətçiliyi bir – birinə qarşı qoymaq nəzəri cəhətdən yanlış, əməli cəhətdən ziyanlıdır.[23]

Kosmopolitizmlə millətçilik arasındakı fikir ayrılığına səbəb olan digər məsələ də millətin adı və məzmunu ilə bağlı idi. Liberal kəsim “Azərbaycan milləti – etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bütün ölkə vətəndaşlarının sosial-siyasi birliyidir” formuluna[24] uyğun olaraq, etnik azlıqları qıcıqlandırmamaq, onları “Azərbaycan milləti” toplumuna qataraq separatizmin qarşısını almağa çağırırdı. Müsavatçı kəsim isə bu cür sadəlövh cəhdin bir vaxtlar “Osmanlı milləti” yaratmaq cəhdi kimi uğursuz olacağını, ölkə əhalisinin böyük əksəriyyətini təşkil edən Türklərin onsuz da qarışmış milli şüurunu daha da qarışdırmaqla nəticələnəcəyini bildirir, Azərbaycanda “bir millət”  (Türklər, ya Azərbaycan Türkləri) konseptinin ölkənin unitarlığının ideoloji əsası olduğu, etnik azlıqların haqlarının bu unitar dövlətdə qorunması zərurəti fikrini müdafiə edirdi. Özəlliklə vurğulanan fikirlərdən biri də bu idi ki, etnik çoxluğun (Türklüyün) milli şüurunun yüksək olması ölkənin ərazi bütövlüyünün, inkişafının qarantıdır və bu, etnik azlıqları da məmnun edəcək bir hal kimi dəyərləndirilməlidir.

Beləliklə, bugünkü Azərbaycan Respublikasında milli kimlik mövzusunu yekunlaşdırarkən aşağıdakıları göstərmək məcburiyyətindəyik. İstiqlalının bərpasından neçə onil keçməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Respublikasında milli kimlik problemlərinə aydınlıq gətirilmədi, o daha da qarışdırıldı. “Azərbaycanlı” coğrafi kimliyi ölkədə yerliçiliyin və tayfabazlığın qalmasında, hətta artmasında mühüm amillərdən biri oldu. Millət nədir? sualına  doğru-dürüst akademik və siyasi cavab verilmədi. Hakim siyasi elit bu dövrdə də millətinə yad gözlə baxmağa davam etdi, təhsil sistemi qarşısında duran milliləşmə və modernləşmə problemləri çözülmədi, ədəbiyyat və elm sahələri böhrandan çıxa bilmədi.

Azəri sözü haradan çıxdı?

Azərbaycanın bölünməsindən sonra Arazın iki sahilində millət quruculuğu sürəcinin fərqli yollarla getdiyini yuxarıda qeyd etmişdik. Quzey Azərbaycan, din, dil, mədəniyyət, tarixi keçmiş ve sair baxımından özüne yad bir mühite düşmüş, bu yadlıq zamanla onun fikir adamlarını düşünməyə məcbur etmişdi. Azərbaycanın güney qismində isə sosial-mədəni baxımdan 19. əsrin sonlarına qədər köklü dəyişiklik yaşanmadı. M. Əmin Rəsulzadə 1912-ci ildə belə yazırdı: "İran’da Türkler, ne Rusya’da olduğu gibi mahkum ne de Türkiye’de olduğu gibi hakim bir millettir. İran Türkleri, asıl İranlı olan Farslarla hukukta eşit vatandaş statüsünde bulunuyorlar: Aynı haklara, aynı ayrıcalıklara sahiptirler; yabancılık söz konusu değil... Şiilik İran Türkleri’ni o kadar Farslaştırmıştır ki, şimdi onlar kendilerini Türkleşmiş Fars, yani aslen İranlı olarak görürler!".[25] İran, "memaliki-mahrusə" olarak özünü tanıdır, Azərbaycan ölkənin ən önəmli əyalətlərindən biri sayılır, Təbriz ("vəliahtneşin")  ikinci başkənd idi. Azərbaycan üçün ən önəmli özəllik isə İran Şahənşahlığının başında Türk Qacar xanədanının durması, Azərbaycan əhalisinin İran dövlətini özününkü sayması idi.

20. yüzilin başlarında İranın yarı-sömürgə durumuna düşməsi İran millətçiliyinin ortaya çıkmasına səbəb oldu. Farslarla bərabər, hatta onlardan daha qərarlı bir şəkildə İran Türkləri, ölkə insanını birləşməyə, İngiltərə və Rusiya basqılarına qarşı mübarizəyə çağırdılar. H. Kazımzadə-İranşəhr, Arif Qəzvini, Seyid Həsən Tağızadə, Mahmud Əfşar, İran Kommunist Partiyasının qurucularından Tağı Ərani, Mahmud Qənizadə, Rzazadə Şəfəq kimilər İran millətçiliyinin içində Türklərə nifrət gizləndiyinin fərqində deyildilər, hətta modern İran dövlətinin qurulması xatirinə öz millətlərinin (Türklərin) assimilə edilməsini belə zəruru sayırdılar. Başqa sözlə, Türk siyasi elitinin  əksəriyyəti, İran üçün fədakarlığa çağırdıqları və fədakarlıq etdikləri halda, öz millətini qurban verməyə hazır idi. Fars millətçiliyi Məşrutə hərəkatı (1905-1911) və ondan sonrakı dönəmdə bu durumu dəyərləndirib, öncə Qacar Xanədanının hakimiyyətini məhdudlaşdırdı, daha sonra onu tamamilə hakimiyyətdən uzaqlaşdıra bildi. Pəhləvi Xanədanı dönəmində (1925-1979) İran tamamilə Fars dövləti xarakteri aldı.[26] Türklük məzlum millət durumuna düşdü; adı yasaq edildi; Azəri anlayışı şüurlara yerləşdirildi.[27] Bu dönəmdə “tək İran milləti" haqqında nəzəriyyənin yaranmasında ən büyük rolu tarixçi Seyid Əhməd Kəsrəvi-Təbrizinin əsərləri, özellikle onun "Azəri, və ya Azərbayqanın Əski Dili" oynadı. Bu nəzəriyyənin Azərbaycan haqqındakı müddəaları aşağıdakılardı: İranın başqa əyalətləri kimi Azərbaycanın əski yerli insanları da İran dillərindən birində "Azəricə" danışmışdır; amma sonralar "vəhşi Türk və Moğol qəbilələrinin” İranın bu ərazilərinə basqınları sonucunda Türk dili yerli insanlara qəbul etdirildi və bu üzdən də "tarixi ədaləti bərpa etmək üçün" onun yerinə Fars dilini yerləşdirmək, yəni Azərbaycan insanını Farslaşdırmaq gərəkdir.[28]

1945-ci ilin sonlarına doğru Güney Azərbaycanda milli hərəkat gənişlənərək, muxtar dövlət hakimiyyəti qurumlarının-milli məclis, muxtar milli hökumət-yaranması ilə nəticələndi. Milli hərəkatın əsas məqsədlərindən biri olan milli dilin statusunun yüksəldilməsi, onu günlük küçə-ev dilindən təhsil, mədəniyyət və dövlət dili səviyyəsinə yüksəldilməsi yolunda mübarizə təşkil etməkdəydi. Bir illik milli hakimiyyət dönəmində Güney Azərbaycan təhsilinin və mədəniyətinin inkişafı istiqamətində çox ciddi addımlar atıldı. Bu müsbət tarixi gəlişmə ilə yanaşı, mövzumuz gərəyi sonrakı illərdə də mənfi təsirini göstərmiş bir faktı da vurğulamalıyıq. Sovetlərin təzyiqi ilə rəsmi sənədlərdə ilk dəfə olaraq “Azərbaycanca” və “Azərbaycanlılar” ifadələri yer aldı.[29]

Milli Hökumətin 1946-cı ilin sonlarında əzilməsindən sonra Tehran, bu milli bölgəyə daha artıq diqqət yetirməyə başladı. Farslaşdırma siyasətinin ideoloji-təbliğat təməlini gücləndirmək üçün zamanında Kəsrəvinin vardığı sonuclar, onun toxunduğu məsələlər yeni və daha “elmi” araşdırmaların mövzusu halına gəldi. Y. Zəka, Ə. Karəng, R. Qənnadiyan, M. Mürtəzəvi, M. Təbatəbai və başqalarının Azərbaycan toplumunun əski və mövcud dilinə həsr edilmiş xüsusi əsərləri ortaya çıxdı.  Azərbaycan mövzusundakı ümumiləşdirici əsərlərin əsas iddiaları bunlardı:  Güney Azərbaycanda danışılan dil, Türkiyə, Sovet Azərbaycanı və başqa Türk ölkələrində danışılan dillə eyni deyıl; onu "Türk dili" deyil, "Farsca’nın yerli bir ləhcəsi" və ya "Azərbaycanın indiki dili" deyə adlandırmaq lazımdır.[30] Bəzı yazarlara görə, həmin iddia İrandakı Türklərin etnik mənşəyi üçün də keçərli idi. Onlara görə, İran Türkləri və Sovet Azərbaycanındakı toplum fərqli etnik topluluqlar imiş.[31]

İslam inqilabından sonra, yeni İslam rejimi hakim ideoloji istiqamət olaraq zəifləmiş Pan-İranizm yerinə sonuncu birləştirici amili - din birliyini dövrəyə soxaraq ("İslamda millət mətrəh deyil"), 1983-cü ildən sonra milli hərəkatların üstünə yürüdü. Mədəni yüksəlişin qarşısı alındı, Pan-İranist ruhlu yazılar təkrar yayılmağa başladı. Güney Azərbaycan bir daha parçalanaraq ostan (əyalət) sayı artırıldı, Türk dilli basın organları qapadıldı (Varlıq bu baxımdan istisnaydı), "Azəri" anlayışının yenidən yayılmasına çalışıldı, qısacası, şah rejiminin əski milli zülm siyasəti yeni bir şəkildə təkrarlandı. Bununla bərabər, indiki İranda Türklüyünü anlamış, Türk varlığı və kültürünə sahib çıxan və siyasi sərhədlərə baxmayaraq, Türk dünyasının bir parçası olan Bütöv Azərbaycanı vətən olaraq görən yeni nəsil yetişmişdir.

Sonuc

İran hakimiyyətinin rəsmi Azəri anlayışı hazırda ciddiliyini itirmişdir və Güney Azərbaycan Türklüyü tərəfindən qəzəblə rədd edilməkdədir. Türklərin Güney Azərbaycan şəhərlərində və Tehrandakı nümayişlərində bu uydurma anlayışa “Haray, haray mən Türkəm!” deyərək münasibət bildirilməkdədir. Milli hərəkat iştirakçıları (‘milli fəallar’), Pan-Türkist ittihamı ilə zindanlara atılmaları təhlükəsi qarşısında milli kimliklərindən vaz keçməyəcəklərini minlərlə örnəkdə sübut etmişlər.

Azərbaycanlı anlayışı Azərbaycanı keçmişindən qoparıb soysuzlaşdırmaqdır; Azərbaycanı Türk Dünyasından təcrid edib yetim qoymaqdır; uğursuz Sovet rejimi və cəllad Stalinin ruhuna ərməğandır. Müstəqil Azərbaycanın hazırki hakimiyyətinin inadla bu anlayışı müdafiə etməsi ağılalmaz bir müəmmadır.

Demək ki: Tarixi ədalət bərpa edilməli, Türk etnosunun adı rəsmən tanınmalıdır. Zira Azərbaycanın gələcəyi Türklük şuurundan (həm də adından) asılıdır. Milli kimlik məsələlərinin çözülməsi, Azərbaycanın diğər problemlərinin həlli qarşısındakı keçilməz maneələrin aradan qaldırılması deməkdir. Azərbaycanı qurtaracaq güc Türkçülük’dür.

• [1] Anthony D. Smith, Milli Kimlik, İstanbul: İletişim, 1999, s. 42.
• [2] Mirzə Fətəli Axundzadə, Əsərləri, III cild, s.30.
• [3] Yenə orada, s. 194-195.
• [4] Yenə orada, s.30.
• [5] Əkinşi. 1875-1877. Tam mətni. Transliterasiya və tərtib edəni Turan Həsənzadə, Bakı: Avrasya Press, 2005, s. 234.
• [6] Kəşkül, 13 mart 1891, sayı 118.
• [7] Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu zaman Ermənilərin təkcə Rusiyada 8, başqa ölkələrlə birlikdə isə cəmi 34 mətbuat orqanı var idi. Kəşkül, 14.11.1890, sayı 115.
• [8] Mehmed Emin Resulzade, Azerbaycan Cumhuriyeti, İstanbul: Azerbaycan Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, 1990, s. 27-28.
• [9] Mirza Bala Mehmetzade, Milli Azerbaycan Hareketi, [Varşova]: Fırka Divanı, 1938, s. 75-76.
• [10] Azərbaycan (Bakı), 28.05.1919.
• [11] 1925”de Rəsulzadə 1918-1920’ler təcrübəsinin önəmini belə ifade edir: "Rusya idaresindeki Müslümanlara ‘Türk’ dedirtmek bugün kazanılmış bir davadır. Yalnız ‘Türk’ kelimesi değil, ‘Azerbaycan’ adı da kazınılmıştır." Mehmed Emin Resulzade, İstiklal Mefkuresi ve Gençlik, İstanbul: Amedi matbaası, 1925, s. 6; Azadlıq qəzetinin 31.12.1990 tarixli özəl sayı, s. 3.
• [12] S. Enders Wimbush, ‘The Politics of İdentity Change in Soviet Central Asia’, Central Asian Survey, vol. 3, no 3, 1984, p. 71.
• [13] Geniş bilgi üçün baxın: Nesib Nesibli, ‘Azerbaycan’ın Milli Kimlik Sorunu’,  Avrasya Dosyası, İlkbahar 2001, cilt 7, sayı 1, s. 146-147
• [14]Ramiz Mehdiyev, “Türkçülük tarixin gözü ilə, yaxud milli ideya əsrlərin qovşağında”, Xalq qəzeti, 14, 15, 17, 18 sentyabr 1993.
• [15]Xalq qəzeti, 18.09.1993.
• [16]Məsələn, baxın: Nizaməddin Şəmsizadə, Azərbaycan ideologiyası, Bakı:Sabah, 1996; Nizami Cəfərov, Azərbaycanlılar: Etnokulturoloji birliyin siyasi-ideoloji üfüqləri, Bakı:XXI-YNE, 2001; Əli Abbasov və b. (red), Milli strategiyalar, ideologiyalar və beynəlxalq münasibətlər: tarix, nəzəriyyə və müasir praktikalar, Bakı: Elm və təhsil, 2012, Azərbaycançılığa həsr edilmiş müxtəlif məqalələr.
• [17]“Türkçülük Azərbaycanın gələcəyini təhlükəyə salır, qeyri-Türklərdə separatist əhval-ruhiyyə yaradır”, “Azərbaycan əhalisinin əksəriyyətinin dilinə Türk demək, onu Türkiyənin içində əritmək deməkdir”, “Nə fərqi var, Azərbaycan dili, yoxsa Türk dili?” kimi fikirlərin əsassızlığı üçün baxın: Nəsib Nəsibli, Güneyli Quzeyli məsələlərimiz, Bakı: Aypara3, 2013, s. 105-107.
• [18]Məsələn, baxın: Hacı Hacıyev,  ‘Dilimizin adı və pərişanlığın səbəbi’, Azərbaycan, 29 dekabr 1992; Ədalət Tahirzadə, “Türk dili: ikinci təhqir astanasında. Birinci dəfə Stalin onu “Azərbaycan dili” adlandırmışdı”, Yeni Müsavat, 23 iyun 1995; Qəzənfər Kazımov, “Dilimizin adı, yaxud biz elə bizik...”,  Səs, 22 noyabr 1995; Azərbaycan (Ankara), yıl 45, sayı 307, Ocak-Şubat 1996 (özel sayı).
• [19] Məsələn, baxın: Ghia Nodia, ‘Nationalism and Democracy’, Journal of Democracy, October 1992, vol.3, no 4, pp. 3-22. Bu dərginin eyni sayında Francis Fukuyama  (s. 23-28) və Sholomo Avineri’nin (28-31) bu məqaləyə elmi şərhləri verilib.
• [20] Nəsib Nəsibzadə, Bölünmüş Azərbaycan, bütöv Azərbaycan, Bakı: Ay-Ulduz, 1997, s. 39-50 (Millətçilik və demokratiya: Əks qütblər, yoxsa... bölümü).
• [21] Robert Cooper, ‘The Post-Cold War World: İntegration and Disintegration’, Journal of Democracy, January 1999, vol 10, no 1, p. 11.
• [22]Məsələn, baxın: Hikmət Hacızadə, “Azərbaycanda liberalizm”, Azadlıq, 28 yanvar 1995; Hüseynbala Səlimov, “Liberalizm ümummilli ideologiyaya çevriləcəkmi?”, Azadlıq, 31 yanvar 1995;  Hüseynbala Səlimov, “Liberalizm və ... təsanüd”, Azadlıq, 7 fevral 1995; Hikmət Hacızadə, “Müsavat da liberalizmin bəhrəsidir”, Azadlıq, 11 fevral 1995;  Niyazi Mehdi, “Müsavatdaxili diskussiyaların sıfır variantı”, Azadlıq, 16 fevral 1995; Hüseynbala Səlimov, “Liberalizm, qərbçilik və turançılıq”, Azadlıq, 16 fevral 1995; Hüseynbala Səlimov, “Liberalizm: qapalı sistemdən açıq sistemə keçid”, Azadlıq, 21 fevral 1995; Vaqif Hacıbəyli, “Yenidən Amerika kəşf etməyə ehtiyac varmı?”, Müxalifət, 22 fevral 1995; Tofiq Qasımov, “Liberal-demokratiya, yoxsa təsanüd?”, Müxalifət, 1 mart 1995; Rasim Musabəyov, “Azərbaycan: millətçilik, yoxsa liberalizm?”, Azadlıq, 11, 14 mart 1995; Nurəddin Məmmədli, “Liberal-demokratiya, yoxsa millətçilik?”, Hürriyyət, 16 mart 1995; Akif Nağı, “Azmış molekulların xaotik hərəkəti, yoxsa?”, 525-ci qəzet, 10 noyabr 1995; Zərdüşt Əlizadə, “Tələskənlik yalnız  birə əzərkən faydalıdır”, Ayna, 9 may 1997.
• [23]Məsələn, baxın: Nəsib Nəsibzadə, “Millətçilik və demokratiya: əks qütblər, yoxsa...”, Yeni Müsavat, 10 fevral 1995; Kamal Əli, “Müasir müsavatçılığın liberalizm bəlası”, Yeni Müsavat, 16 fevral 1995;  Arif Rəhimoğlu, “Azərbaycan üçün tək qurtuluş yolu – millətçiliyin, müsavatçılığın zəfəri”, Yeni Müsavat, 16 fevral 1995;  Nəsib Nəsibzadə, “Müsavatçılıq və liberalizm: oxşar və fərqli cəhətləri”, Yeni Müsavat, 2 mart 1995;  Arif Rəhimoğlu, “Millətçiliyin inkarı sosial viruslar üçün əlverişli mühit yaratmağa xidmət edən strateji yanlışlıqdır”, Yeni Müsavat, 22-25 noyabr 1997; Nəsib Nəsibzadə, “Milli şüur inkişafın əsas amillərindəndir”, Azadlıq, 29 yanvar 1997; Xaliq Bahadur, “Qurtuluşumuz millətçilikdədir”, Azadlıq, 4 mart 1997; Azərbaycanın türkçülük və azərbaycançılıq problemləri, Bakı: Azərbaycan Araşdırmaları Vəqfi, 1998.
• [24] “Müsavatın etnik siyasət konsepsiyasının əsasları”, Yeni Müsavat, 3 avqust 1995.
• [25] Mehmed Emin Resulzade, İran Türkleri, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1993, s. 17-18. Əhməd Ağaoğlu, M. Əmin Rəsulzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə və başqa fikir adamlarının əserlərində işlədilən “Azəri” sözü, ələcə də İstanbulda nəşr edilən “Türk Azer” dərgisindəki (1928-1931) məqalələrdə işlədilən “Azərilər” sözü istisnasız olaraq Türkiye Türklərinden ferqləndirmək məqsədi daşıyır və Kəsrəvinin “Azəriləri” (dilləri dəyişdirilmiş Farsların etnik qardaşları) ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. 
• [26] Geniş məlumat almaq üçün baxın: Nesib Nesibli, Azerbaycan Tarihi: Millet, Devlet ve Siyaset, Ankara: Altinordu, 2019, s. 513-574.
• [27] İranın Azəri dili və Azəri xalqı anlayışları sahəsindəki təcrübəsini qonşu Sovet rejimi örnək aldı. Vahid millət duyğusu oyatmasın deyə “Azəri” adı bir az dəyişdirilib “Azərbaycanlı”, “Azərbaycan dili” şəklində Sovet Azərbaycanında tətbiq edildi. 
• [28] Ərəb tarixçi və səyyahların əsərlerində adı keçen “Azəri” sözü haqqında məsələn baxın: M. Fuad Köprülü, ‘Azeri’, İslam Ansiklopedisi, cilt 2, İstanbul: MEB, 1979, s. 118-151.
• [29] Maraqlıdır ki, Sovetlərin tezyiqlərindən dolayı yeni açılan məktəblər üçün dərsliklərin üstünde Türk dili yaza bilmədiklərindən “Ana dili” yazıldı.
• [30] Yehya Zeka, Guyeşe Keringan, Tehran, 1332; E. Kareng, Desture-Zebane-Konuniye-Azerbaycan, Tebriz, 1961; E. Kareng, Tati ve Herzen, Do Lehce ez Zebane-Bastane-Azerbaycan, Tebriz, 1333; E. Kareng, Asare-Bastaniye-Azerbaycan, Tebriz, 1351; R. Qennadiyan, "Tabirat ve Estelahat, Emsale-Moştereke-Farsi ve Azerbaycani", Neşriyeye-Daneşkedeye-Tebriz, No. 2, 1342; M. Mortevezi, Zebane-Dirine-Azeraycan, Tahran, 1360; M. Tebatebai,"Azeri, ya Azerbaycani?", Gouher, No. 5, 1978, ss. 345-352; C. Vehidi, Pocuxeşi der meneşe melli ve meneşe pasai, Tehran, 1535.
• [31] Baxın: Şövkət Tağıyeva, "Müasir İran Burjua Tarixşünaslığında Azərbaycan Xalqının Etnik Birliyinin İnkar Edilməsi Haqqında", Azərbaycan Tarix və Mədəniyətinin Burjua Saxtalaşdırılmasına Qarşı, Bakı: Elm, 1978; Cavat Heyet, "Azerbaycan’nın Adı ve Sınırları", Avrasya Etüdleri, Cilt. 1, No. 2, Yaz 1994, ss. 94-100.